دعای عرفه دعایی طولانی است از کجا بدانیم که در آن شرایط فرار از مکه همه آن از معصوم صادر شده و بطور کامل بدست ما رسیده است؟

پرسش:

دعای عرفه دعایی طولانی است از کجا بدانیم که در آن شرایط فرار از مکه همه آن از معصوم صادر شده و بطور کامل بدست ما رسیده است؟

پاسخ:

حال دعا اشرف حالات انسان است، تعالی روح انسان به سوی عالم بالا و ارتباطی عاشقانه با خداست، هدف و مقصد تمام عبادات تحصیل این حالت است چنانکه پیامبر اعظم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: «الدُّعاءُ مُخُّ العبادة، دعا مغز عبادت است»⁽¹⁾. دعا در لغت به معنای افتادگی و فروتنی است⁽²⁾ و در اصطلاح عرف عرب به استدعا (خواستن) تعبیر شده است، اما در اصطلاح شرع به معنای عبادت و نیایش به کار می‌رود که یک قسم آن دعای مأثور و وارد شده از معصومین است و یک قسم آن غیر مأثور که هر کس ممکن است به زبان خودش به هر شکل خدا را بخواند و در ضمن کلماتی، با خدا سخن بگوید،⁽³⁾ اما این نوشتار جستاری دربارة نحوه ضبط دعاهای مأثور از طرف ائمه ـ علیهم السّلام ـ و تردیدها و سؤالهائی در این باره می‌باشد.
بررسی چگونگی ضبط دعاهای طولانی توسط راویها به دو صورت انجام می‌گیرد:

 الف: بررسی کلی، بدون در نظر گرفتن دعای بخصوص و به عبارت دیگر آیا می‌توان ادعا کرد که این دعاهای طولانی به طور شایسته در ذهن راوی حفظ شده یا بر روی کاغذ در لحظه دعا مکتوب شده است یا نه؟
ب: بررسی تک تک دعاها به این صورت که فلان دعای طولانی چگونه توسط راوی ضبط و به دست مردم رسیده است؟ و همین طور یکایک دعاهای دیگر، در صورت اوّل که شامل تمام دعاهای طولانی و همچنین احادیث و خطبه‌های طولانی ائمه نیز می‌شود. ضبط هم به صورت حفظ در ذهن وجود دارد و هم به صورت نوشتن و کتابت، البته اکثریت این گونه روایت ها به صورت نوشته ضبط می‌شده نه حفظ در اذهان، چون امامان شیعه با احادیثی مانند فرموده پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ که قیّدوا العلمَ بالکتابة⁽⁴⁾ همواره پیروان خود را به مکتوب و ماندگار کردن علوم خود دعوت می‌کردند، و این قضیه در مورد احادیث نیز جاری بود و راوییان مقید بودند احادیثی را که فرا گرفته‌اند به صورت نوشته ضبط کنند، و اعتمادی بر حافظة خود ننمایند چنانکه امام صادق ـ علیه السّلام ـ به ابو بصیر می‌فرماید: عده‌ای از بصریان پیش من‌آمدند و احادیثی از من پرسیدند و آنها را نوشتند. شما چرا نمی‌نویسید؟ بدانید که تا ننویسید، هرگز حفظ نخواهید کرد.⁽⁵⁾
با وجود این تأکید امامان شیعه بر کتابت از چند جهت وجود راویانی که دائماً همراه امامان بوده‌اند کاملاً معقول است:

اول اینکه، اقتضای فصاحت و بلاغت کلام امامان این بود که کاتبانی دائماً وجود داشته باشند تا آنچه از این دهان فصیح و بلیغ ایشان می‌طراود، ضبط شود و هدر نرود. از این رو عده‌ای تند نویس بودند که گفتار بلند امامان را در همان ساعت القاء آن می‌نوشتند مثلاً حارث اعور همدانی بعضی از خطبه‌های حضرت علی ـ علیه السّلام ـ را در همان زمان ایراد خطبه می‌نوشته است.⁽⁶⁾
دوم اینکه، هر امام در عصر خود گرچه حاکم کل ممالک اسلامی نبوده اما حاکم بخش عظیمی از مسلمانان (شیعیان) بوده و همیشه همراه حاکمان ممالک کوچک جهان کسانی برای ضبط سخنان آنان وجود داشته تا چه رسد به امامان شیعه.
سوم اینکه: گذشته از فصاحت و بلاغت کلام ائمه و گسترة حکومت آنها در ممالک مسلمین، سخنان آنان به اعتقاد شیعه در احکام و حلال و حرام زندگی انسان دخالت دارد و شرع مقدس تشیع را تشکیل می‌دهد. از این رو راویان احادیث در حفظ و صیانت از گفته‌های امامان اهتمام بسیاری می‌ورزیدند و در این شرایط خود به خود نزدیکترین افراد به ائمه تبدیل به کاتبان سخنان ایشان می‌شدند و همین دلیل باعث می‌شد تا بهترین اصحاب امامان و برترین شاگردان آنها جزء راویان حدیث شوند . عبدالله بن زید که از اصحاب امام کاظم ـ علیه السّلام ـ است. می‌گوید:‌جمعی از یاران ویژه اهل بیت آن حضرت، به محضرش شرفیاب می‌شدند و هنگامی که امام کلمه‌ای می‌فرمود و دربارة حادثه‌ای فتوا می‌داد، آنان با دقت می‌نوشتند⁽⁷⁾ این دلیل مهمترین سبب برای اهتمام اطرافیان امامان برای کتابت سخنان ایشان می‌شد. امّا اگر به هر دلیل در حین دعا خواندن راویان موفق به کتابت دعا نمی‌شدند یا در موقع دیگر از امام می‌خواستند که دعا را دوباره بخوانند و یا از امامان بعدی آن دعا را طلب می‌کردند، البته در میان راویان حدیث حافظانی با قدرت حافظة عجیب نیز وجود داشت، برای نمونه دربارة ابن عباس شاگرد حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌نویسند دربارة کلام عرب حافظة عجیبی داشت⁽⁸⁾. گذشته از این کلام هر چه دارای بلاغت و فصاحت بیشتر باشد بیشتر در حافظه می‌ماند، مخصوصاً کلام ائمه که در بالاترین حد از فصاحت و بلاغت است و به همین دلیلِ فصاحت است که می‌گویند بسیاری از مردم بسیاری از خطبه‌های امام علی را حفظ بودند.⁽⁹⁾
اما بررسی صورت دوم یعنی بررسی تک تک دعاها، در این بررسی می‌توان دعاها را به چند گروه تقسیم کرد، گروهی از دعاها به امر خود امام نوشته می‌شد یعنی امام املاء می‌کرد و به راوی امر می‌کرد که بنویسد، مثل دعای کمیل که حضرت علی ـ علیه السّلام ـ به کمیل امر کردند (اکتب: بنویس)، گروهی از دعاها را امام مکرر می‌خواند و به همین دلیل راوی فرصت کافی برای ضبط دعا را داشته مثل دعای ابو حمزه ثمالی که امام سجاد این دعا را هر سحر می‌خواندند.⁽¹⁰⁾
و گروهی از دعاها در حضور راویانی خوانده می‌شد که وظیفه‌شان ضبط و حفظ سخنان ائمه بود، مثل دعای عرفه که دو تن از اصحاب نزدیک و راویان معتبر همراه حضرت بودند⁽¹¹⁾ و دعا را نوشتند. و در آخر ناگفته نماند در مورد سخنان ائمه آنچه برای علماء اهمیت فراوانی دارد، درستی و مصونیت آنها از دست بردن در عبارتهای احادیث است، بنابراین دربارة راویان صفاتی مثل راستگو بودن و حساسیت داشتن در ضبط و انتقال حدیث بررسی می‌شود، نه چگونگی ضبط. اما برای اطلاع بیشتر از وضعیت جمع آوری احادیث بلند، پژوهشگر محترم می‌تواند به کتاب مصادر نهج البلاغه و اسناده یا مقدمة کتاب مفاتیح نوین و برای اطمینان از سند دعاها به کتب مصباح المتهجد شیخ طوسی و کامل الزیارات ابن قولیه رجوع کند.

---

پاورقی:

1. کتاب المحجة البیضاء، ج 2، ص 282، محسن کاشانی، دفتر انتشارات اسلامی.
2. مفردات راغب، باب دعا. راغب اصفهانی، ترجمه غلامرضا خسروی حسینی، انتشارات مرتضوی، ج اوّل، ص 761.
3. تحلیلی بر دعاهای انبیا در قرآن، محمد علی خزائلی، دفتر تبلیغات، انتشارات گنج عرفان، ص 16، سال 83.
4. کتاب ترجمه میزان الحکمة، محمد محمدی ری شهری، ترجمه حمید رضا شیخی، ناشر دار الحدیث، ج 11، ص 5102، سال 79.
5. بحار الانوار، ج 2، ص 153، علامه مجلسی.
6. کتاب نهج البلاغه، با ترجمه گویا و شرح فشرده، زیر نظر مکارم شیرازی، ترجمه آقایان امامی و آشتیانی، ناشر مدرسه امام علی ـ علیه السّلام ـ ، ص 25.
7. مفاتیح نوین، مکارم شیرازی، ص 30.
8. کتاب الفقیه و المفسرون، دکتر ذهبی، دار الکتب الحدیث، ج 1، ص 68.
9. کتاب نهج البلاغه، زیر نظر مکارم شیرازی، ص 24.
10. کتاب مفاتیح الجنان، شیخ عباس قمی، قبل از دعای ابو حمزه ثمالی.
11. مفاتیح نوین، مکارم شیرازی، قبل از دعای عرفه.