چرا بعد از اینکه خیلی سختی کشیدیم و به معنویت رسیدیم دوباره غافل میشویم و قدر آن را نمیدانیم؟
پرسش:
چرا بعد از اینکه خیلی سختی کشیدیم و به معنویت رسیدیم دوباره غافل میشویم و قدر آن را نمیدانیم؟
پاسخ:
پیمودن راه کمال و نیل به مقامات معنوی،کار سهل و ساده ای نیست .برخی
افراد از همان اول توفیق پیدا نمی کنند، و برخی دیگر در ادامة راه و بعد از آن که
به مراتبی از معنویت دست یافتند، با مانع رو برو می شوند. علت این که افراد دوباره
به غفلت دچار می شوند، چند چیز است:
1. وسوسة شیطان
شیطان، دشمن دیرینة انسان است و همیشه تلاش می کند انسان های مؤمن را
بفریبد. خداوند در قرآن بارها این موضوع را گوشزد نموده و فرموده است: یابنی آدم! لایفتننکم الشیطان کما أخرج ابویکم من الجنّةِ(1) ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد
هم چنان که پدر و مادر ما یعنی آدم و حوا را از بهشت بیرون کرد.
در روایات آمده
است که وقتی فردی کار نیکی انجام می دهد، شیطان به شدّت ناراحت می شود. لذا با تمام
وجود سعی می کند هر طور شده او را بفریبد. در برخی موارد وسوسة شیطان حتی افرادی را
که سال ها خدا را عبادت کرده اند، از راه راست منحرف می کند. علی ـ‌علیه السّلام ـ
می فرماید: «احذروا عدوّاً نفذ فی الصدر خفیّاً، ونفث فی الآذان نجیّاً».(2) بپرهیزید از آن دشمنی که پنهانی در سینه ها
نفوذ می کند و آهسته در گوش ها افسون می دمد.
2. عدم
قابلیت بزرگ ترین مانع سیر و سلوک الی الله و نیل به مقامات معنوی، عدم
قابلیت فرد است. قابلیت های افراد، مختلف است. برخی فقط قابلیت دارند که مراتب
اولیة کمالات معنوی را طی کنند. اما قابلیت مراتب بالاتر را ندارند. عوامل سلب
قابلیت افراد تا حدودی مربوط به پدر و مادر، عوامل ژنتیکی و محیطی است. اما بیشتر
آن برخاسته از رفتارها و اعمال خود فرد (اختیار فردی) می باشد. برخی افراد با
ارتکاب گناه این قابلیت را از خود سلب می کنند. برای مثال، ممکن است فردی در دوران
جوانی خود اهل گناه و معصیت باشد. امّا بعد از آن در اثر شرایط خاصی به مذهب و
معنویت روی آورد و ظواهر اسلامی را رعایت کند. این گونه افراد اگر توبه نکنند،
گناهان قبلی آنها باعث سلب قابلیت از آنها می شود و نمی توانند به مراتب بالاتر
معنویت و خودسازی دست یابند.
3. تعلقات دنیایی یکی
از عوامل غفلت و موانع بزرگ سیر و سلوک معنوی، تعلقات مادی است. مانند علاقة افراد
به مال و ثروت، همسر و فرزند، علاقه به خانه و اسباب زندگی، مقام و ریاست و ... این
قبیل تعلقات، انسان را از ادامة راه باز می دارند.
افراد بسیاری را سراغ داریم
تا وقتی مجرد بوده اند، یا به مقام و ریاستی نرسیده بودند، اهل دعا و نماز شب بوده
اند، اما بعد از ازدواج یا وقتی که به مقام و موقعیتی رسیده اند، کم کم به گناه
آلوده شده اند. یکی از علت های عمدة این گونه انحرافات دلبستگی به زن و فرزند، و
مقام و ریاست و فراموشی خدا است. امام صادق ـ‌علیه السّلام ـ فرمود: «محبت دنیا
ریشة هر گناهی است».(3) رسول خدا نیز فرمود: «اولین چیزی که به وسیلة
آن معصیت خدا انجام گرفت، شش صفت بود: 1. علاقه به دنیا 2. علاقه به ریاست 3. علاقه
به زن و همسر 4. علاقه به خوارک 5. علاقه به خواب 6. علاقه به راحتی»(4).
علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: «حبّ
الدنیا یْفسد العقل و یْضّم القلب عن سماع الحکمة ویوجب الیم العقاب(5): دنیا دوستی خرد را تباه می کند و دل را از
شنیدن حکمت، ناشنوا می سازد و موجب عذاب دردناک می گردد.
4. عبادت تجارتی برخی، عبادت هایشان جنبة تجارت دارد. یعنی
منتظرند پس از مدتی مراعات آداب شرعی و عبادت، به کمالات و درجات عرفانی و کراماتی
دست یابند در واقع این افراد برای خداوند تعیین تکلیف می کنند که چگونه مزد بگیرند.
این افراد پس از مدتی خسته می شوند، گاهی در جا می زنند و یا حتی عقب گرد می روند.
5. ضعف اراده یکی از عوامل غفلت که شاید مهمترین
آنها نیز باشد ضعف اراده است. ضعف اراده انسان را از ادامة عمل باز می دارد و موجب
می شود که زمینة نفوذ و سیطرة شیطان را در نفس فراهم کند. وقتی ارادة فرد ضعیف بود،
شیطان سعی می کند او را از ادامة کار های نیک و عبادت خدا باز دارد. روش غلبه و
تسلط شیطان این است که ابتدا کارهای نیک و عبادت را کوچک جلوه می دهد. تلاش می کند
انسان را به انجام کارهای صوری، بدون توجه و حضور قلب قانع سازد. می گوید: «تو
وظیفه ای جز انجام واجبات را نداری، چه کار داری به انجام اعمال مستحبی؟ و اگر
احیاناً به فکر افتاد که اعمال مستحبی انجام دهد، با صدها حیله و نیرنگ او را از
اراده باز می دارد و گاهی موضوع را آنقدر برای فرد دشوار جلوه می دهد که مأیوس و
ناامید گردد.
تکیه گاه محکم یکی از عوامل عمده تزلزل
در امور معنوی نداشتن عقاید و باورهای محکم است. به عبارت دیگر آنها اصول اعتقادات
خود را با دلیل عقل و قلب نگرفته اند کسی که برای سؤال های بنیادین خود (از کجا
آمده ام آمدنم بهر چه بود؟ و...) دلیل قانع کننده ای نیابد در فروع دین و عبادات
خود استوار نخواهد بود، با از دست دادن یکی از نزدیکان، شکست در تجارتی و ... سریع
بر می گردد. به همین دلیل است در توضیح المسائل اغلب مراجع آمده است که اصول دین
تقلیدی نیست. اما در احکام و فروع دین انسان می تواند تقلید کند.
نتیجه گیری:
همة افرادی که بعد از دستیابی به معنویات، دوباره دچار غفلت می شوند و مرتکب گناه می گردند، اگر به دقّت رفتار آنها را مورد مطالعه قرار دهیم، معلوم می شود که علّت غفلت و سبب توفیق آنان یکی از عوامل یاد شده بوده است.
پاورقی:
1. اعراف: 27.
2. محمدی ری شهری، منتخب میزان الحکمه،
حمید رضا شیخی ، قم: دارالحدیث، ص 294.
3. حبّ الدنیا رأس کلّ خطیئة.
بحارالانوار، چاپ بیروت، ج 73، ص 90.
4. همان، ج 73، ص 94.
5. منتخب میزان
الحکمه، ص 202.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1-جوانان و پرسش های اخلاقی ، مصطفی خلیلی ، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم
2-روش های آسیب زا در تربیت دینی ، محمدرضا قائمی مقدم ، قم:پژوهشکده حوزه و دانشگاه
