با توجه به اینکه شیعیان ، پیروان علی(ع) هستند چرا امام صادق (ع) را بنیانگذار مذهب شیعه میدانند؟
پرسش:
با توجه به اینکه شیعیان ، پیروان علی(ع) هستند چرا امام صادق(ع) را بنیانگذار مذهب شیعه میدانند؟
پاسخ:
شیعه در اصطلاح به پیروان حضرت علی (ع) و خاندانش، و کسانی
که معتقد به جانشینی بلا فصل آن حضرت بعد از پیامبر(ص)، و نصّ ولایت او در غدیرخم
از طرف پیغمبر(ص) میباشند گفته میشود. این واژه در کلمات حضرت رسول(ص) و حضرت علی (ع)
و دیگر امامان (ع) به کار رفته است. جابر بن عبد الله
انصاری گوید:
«نزد پیغمبر بودم که علی از دور نمایان شد. پیغمبر(ص) فرمودند:
سوگند به کسی که جانم در دست اوست این شخص و شیعیانش در قیامت رستگار خواهند بود.»
و نیز از ابن عباس نقل است که گوید: وقتی آیة «انّ الذّین آمنوا و عملوا الصالحات
اولئک هُم خیر البریّه» نازل شد، پیامبر(ص) به علی (ع) فرمود: مصداق این
آیه تو و شیعیان تو میباشید که در قیامت خشنود خواهید بود و خداهم از شما راضی
است»
در کتاب «تأسیس الشیعه» آمده است: «لفظ شیعه در روزگار پیامبر(ص) بوده است،
چنانکه ابوحاتم در کتاب الزینة خود مینویسد: نخستین نامی که در اسلام به روزگار
رسول خدا(ص) آشکار گردید شیعه بود و آن لقب چهار تن از صحابه بود: ابوذر غفاری،
سلمان فارسی، مقداد بنی اسود کندی و عمار بنی یاسر،تا اینکه هنگام صفین این اصطلاح
در میان هواخواهان علی (ع) منتشر گردید» و در نهایت اینکه انس بن مالک
گوید: رسول خدا(ص) فرمود: «خدای متعال در روز قیامت بندگانی را بر می انگیزد که از
چهره هایشان نوری از راست به چپ عرش پرتو افکنی می کند و به منزلة پیامبران هستند
ولی پیامبر نیستند و به منزله شهیدان هستند و لی شهید نیستند ابوبکر برخاسته گفت:
من از آنان هستم ای پیامبر خدا؟ فرمود: نه سهل بن حنیف برخاسته گفت: من از آنان
هستم ای پیامبر خدا؟ فرمود: نه پس رسول خدا(ص ) دستش را بر سر علی (ع)
گذاشته فرمود: این است و شیعهاش»(1)
براین اساس تشیّع و شکل گیری آن در زمان خود
حضرت رسول اکرم(ص) بوده و آن حضرت این واژه را درباره پیروان علی (ع)
کار برده اند امّا چرا این مذهب را منسوب به امام صادق (ع) نموده و از آن
به «مذهب جعفری» تعبیر کرده اند. بدین علت بود که در فاصله انقراض امویان و قدرت
یافتن عباسیان و نیز در دوران شکل گیری سلسلة اخیر، امام صادق امکان و فرصت آن را
یافت که به گسترش علم و رونق احکام الهی دست زند وی در شرایطی که از سانسور و کنترل
امویان و فاصله ای که بین اهل بیت و مردم پدید آورده بودند آزاد میشد، کوشید تا
آموزش هایی که از طریق پدرش و او از جدش و او از رسول خدا(ص) آموخته بود، انتشار دهد
در چنین اوضاع و احوالی بود که امام صادق (ع) به شهرت رسید و امکان
اظهار نظر پیدا کرد. و توانست از یک سو آزادانه به نقد و بررسی مسائل دینی بپردازد و
از سوی دیگر چهرة سنّت را از گرد و غبار و زنگارها و آراء نادرست و شبه ناک پاک
کند. بدین گونه بود که طالبان علم از جای جای جهان اسلام به مدینه هجرت کرده و در
حوزة درس او گرد آمدند و در روزگار شکوفائی علم، مذهب اهل بیت بدو منسوب شد. چرا که
هر شیوه ای را امام میپسندید و هر نظری که او تأیید میکرد لاجرم به او نسبت داده
میشد و گفته میشد «مذهب جعفر صادق ـ علیهالسلام ـ»(2)
در این دوران مبارک و فرخنده حوزة درسی
امام صادق شهرتی عظیم یافت. وی رهبر فکری نهضت فرهنگی آن روزگار بود. در واقع
نخستین کسی بود که مکتب فلسفی جهان اسلام را پدید آورد. نه تنها کسانی که بعدها
مذاهب فقهی را تأسیس کردند در حوزة امام شرکت میکردند بلکه دانش پژوهان فلسفه و
فیلسوفان نیز از راه های دور به مکتب علمی او روی آوردند.
در دوران یاد شده خانه
امام صادق (ع) دانشگاهی بود، که به حضور عالمان بزرگ در حدیث،
تفسیر،حکمت و کلام و... زینت یافته بود و در حوزة درسی وی غالباً دو هزار تن و گاه
چهار هزار نفر شرکت میکردند.(3)
ابن ابوالعوجاء اشاره به امام صادق (ع)
میگوید: «این شخص از جنس بشر نیست، اگر در جهان روحانی‌ای، وجود داشته
باشد که هر گاه اراده کند جهانی و یا روحانی باشد اوست.(4)
ذکر این مطلب بی مورد نیست که موسسین مذاهب
فقهی، خود از اهل بیت علم می آموختند و این امر برای آنان فخر و سبب پیروزی و
موّفقیت بود. ابو حنیفه از آراء امام علی (ع) استفاده کرده، تا آنجا که
یکی از امتیازات مذهبش عمل به سخن مشهور نبی اکرم(ص) است که فرمود: «إنا مدنیة
العلم و علی بابها»
و هموست که به خاطر استفادة علمی از امام صادق (ع)
افتخار و مباهات میکند. مالک بن انس یکی از شاگردان امام صادق (ع)
بود. شافعی از او علم آموخت و احمد بن جنبل از شافعی، شافعی جز از علی (ع)
از کس دیگری روایت نکرد از این رو به تشیع متهم گردید. یحیی بن معین، شافعی را به
رافضی بودن متهم کرده و میگوید: کتابش را در سیره مطالعه کردم و در آن جز یاد علی
چیزی نیافتم. خود شافعی در ضمن ابیاتی شیعه بودن خود را اینگونه بیان میکند:که اگر
دوستی آل محمد رفض است. ای دو عالم شهادت دهید که من رافضی هستم.
و نیز از احمد
بن حنبل از بهترین صحابی پیامبر(ص) سؤال شد او گفت: اول ابوبکر بعد عمر و بعد
عثمان، کسی پرسید پس علی؟ احمد گفت: شما از اصحاب پیامبر(ص) پرسیدید و حال آنکه علی
خود محمد است.(5) با مطالعه در این زمینه ها رگه هایی از اندیشه
تشیّع را در همه مذاهب اهل سنّت میتوان یافت.
و حال به چه دلیل امام صادق (ع)
مذهب تشیع را دوباره احیاء کرد (مورد قید شده در سؤال) در جمله ای
کوتاه باید گفت که: در روایتی ابوصباح کنانی گوید: «امام باقر (ع) به
حضرت امام صادق (ع) که راه میرفت نگاه کرد و گفت: این را میبینی؟ این از
جمله کسانی است که خدای عزّوجل دربارة آنها میفرماید: ما میخواهیم بر آن کسان که در
زمین ناتوان شمرده شده اند منّت نهیم و پیشوایشان نموده و وارث زمینشان
سازیم.»
با مطالعه در مورد آیة مذکور معلوم میشود که امام صادق (ع)
بر طبق وظایف و موازین امامت مأمور بوده تا ضعفا را بحّد قدرت رسانده و اختیار
انسانی ایشان را از دست اقویای بنیامیه به حیطه خودشان انتقال دهد و در رأس آنان به
رهبری اسلامی که شایسته مقام وارثان زمین است بپردازد.(6)
و این امر یعنی رهبری شایسته اسلامی و
هدایت مردمان به سوی سعادت در هر عصری بر عهده امام همان عصر است که طبق شرایط
زمانی و مکانی بدان عمل میکند و شرایط امام صادق (ع) برای اجرای این
امور مناسب تر بوده است.
پاورقی:
1. جعفری، سید محمد مهدی، دائرة المعارف تشیع، نشر سعید محبّی، چاپ اول، پائیز 1373 فصل اوّل ، ص 3 الی 5.2. اسد حیدر، امام صادق ـ علیهالسلام ـ و مذاهب چهارگانه، مترجم حسن یوسفی اشکوری، ناشر: شرکت سهامی انتشار، چاپ اول، 1369،ج اول، ص279 و 280.
3. همان، ج اول ، ص 59.
4. همان، ج اول، ص 82.
5. ر.ک: اسد حیدر، همان، ج اول، ص 299 و 300.
6. حسن قاضی، امام صادق ـ علیهالسلام ـ یک شخصیّت تاریخی، چاپ دوم، 1358، ص 256.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1-امام جعفر صادق (ع) ، نویسنده:عقیقی بخشایشی
2-ارشاد شیخ مفید ، ترجمه رسولی محلاتی
3-منتهی الآمال ، نویسنده : شیخ عباس قمی
4-سیره پیشوایان ، نویسنده : مهدی پیشوایی
5-اصحاب امام صادق (ع) ، نویسنده : علی محدث زاده
