ازکجا بدانیم اعمالمان تا این لحظه عمرمان قبول درگاه احدیت واقع شده و آیا عاقبت به خیر می شویم. نکند در آخرین لحظه عمرمان عاقبت به شر شویم؟
پرسش :
ازکجا بدانیم اعمالمان تا این لحظه عمرمان قبول درگاه احدیت واقع شده و آیا عاقبت به خیر می شویم. نکند در آخرین لحظه عمرمان عاقبت به شر شویم؟
پاسخ:
نکته :
1. معیارها و ملاک های گوناگونی در آیات کریمه قرآن و احادیث گرانقدر پیشوایان دین،برای عبادت صحیح و مقبول بیان
شده است. دقت و تأمّل در این نکته ها اهمیت ظرافت و حساسیت مسأله را روشن می کند.
الف) نیت و
انگیزه خالصانه. مهم ترین و اصلی ترین عامل پذیرش و شرافت یک عمل عبادی، انگیزه ای
است که در باطن عمل نهفته است. اینکه فرد عامل برای چه آن عمل را انجام داده و با
انجام آن به دنبال چه هدفی بوده بسیار مهم و اساسی است. آیا از روی عادت انجام داده
است؟ آیا برای تظاهر و خود نمایی یا شهرت طلبی بوده؟ آیا به خاطر ترس از دوزخ یا به
طمع بهشت عبادت کرده؟ و یا از سر عشق و سپاسگزاری به عبادت روی آورده است. این
انگیزه ها برخی مانع از قبولی عمل اند و برخی دیگر از شرافت آن می کاهند. توجه به
انگیزه عمل از آن رو مهم و قابل توجه است که اساسا ما از بسیاری از انگیزه های
ناهشیار خویش بی خبریم و همین انگیزه های ناهشیار ما را به سوی انجام عملی و یا ترک
عملی دیگر تحریک می کنند.
به عنوان مثال: گاهی دست افتاده را می گیریم یا گرسنه ای
را سیر می کنیم و یا قدمی در حل مشکل کسی بر می داریم. شاید می پنداریم که برای خدا
انجام داده ایم، در حالی که ممکن است این گونه نباشد و ما به خاطر انگیزه های پنهان
دیگری مثل بالا بردن عزت نفس، شهرت طلبی، فرار از احساس گناه، عادات تربیتی... دست
به چنان کار به ظاهر خوبی زده باشیم. گاه فردی در مصائب امام حسین سخت می گرید و می
پندارد که برای مصائب آن امام مظلوم گریسته امّا در واقع ناکامی ها و غم و غصه های
روزمره او موجب آن گریه شده است. گاه عمل زشتی را ترک می کنیم و گمان می کنیم که
برای خدا ترک کرده ایم ولی در حقیقت نخواسته ایم خطر پذیری کرده و اسباب ناراحتی و
زحمت برای خود فراهم کنیم یا از بدنامی آن هراسیده ایم و....(البته نفس گناه نکردن
به هر انگیزه ای مطلوب است،ولی اگر برای خداوند باشد بهتر است و علاوه بر سقوط
نکردن از لحاظ معنوی،باعث تعالی روحی نیز می شود.)
امروزه بحث انگیزه های
ناهشیار در روان شناسی مسأله ای بسیار مهم و پردامنه است. و این مسأله به خصوص در
نظام فکری فروید(از روانشناسان برجسته غربی) و پیروان او بر جسته و کلیدی
است.
یکی از راه های رسیدن به اخلاص این است که به تحلیل انگیزه ها رو
آوریم.
یعنی هر گاه می خواهیم کاری را انجام دهیم پیش از انجام عمل تأمل و تفکر
کنیم که برای چه می خواهیم انجام دهیم؟ هدف ما چیست؟ چه عاملی محرک ما در ارتکاب آن
رفتار است؟ خودشناسی، داشتن جهان بینی و نظام باورمندی روشن و حقیقی و نیز برخوردار
بودن از یک نظام ارزشی منسجم، مهم ترین نیازمندی های ما در تحلیل انگیزه ها و
پروریدن اخلاص در ذهن و قلب ماست.
ایمان به خدا و حقایق هستی که در کلام خدا و
پیشوایان دین و زندگی آنها تبلور یافته، ریشه همه انگیزه های درست و بالنده و تعالی
بخش است. قلبی که مالامال از ایمان و عشق به خداست، نیت ها و انگیزه ها و رفتارهایش
همه برای رسیدن به رضایت و خشنودی اوست. چنین کسی حتی خوردن و خوابیدنش خدایی و
مقرب است چه رسد به عبادت ها احساس ها، و مجاهدت هایش. امّا دلی که غافلانه سر
سپرده دنیا و دلباخته زرق و برق آن است حتی نمازش هم دنیایی است.
ب) دومین معیار
قبولی عمل معرفت است. معرفت و شناخت معبود. این که بدانی خدای تو کیست؟ صفاتش چیست؟
چه نسبتی با او داری و چرا باید او را عبادت کنی؟ عبادت تو آیا سودی برای او دارد؟
یا این که یکسره به سود خود توست؟ هر چه معرفت بنده به خداوند بیشتر باشد عمل او
شریف تر و ارجمندتر و رشد دهنده تر خواهد بود.
ج) هماهنگی با سنت: در روایت است
که هیچ عملی پذیرفته نیست مگر آنکه با سنت پیامبران الهی و اولیای حق هماهنگ باشد.
گاه می شود که به میل خود عملی را انجام می دهیم و غافلیم که در سنت اولیاء عمل مهم
تری بوده که باید انجام می داده ایم. مثلا در روایت است که تلاش بدهکار برای پرداخت
اموال طلبکاران و برگرداندن درهمی از دیونش از عبادت هزار سال و آزاد کردن هزار
بنده و گذاردن هزار حج مقبول شریف تر و ارجمند تر است.(1) حال اگر کسی به جای چنین تلاشی، مداوم نماز
مستحبی بخواند و به این و آن کمک کند. عملش مقبول خواهد بود؟ در روایت دیگری آمده
است که «لا صدقه و ذو رحم محتاج» کسی که خویش اوندی نیازمند دارد صدقه اش به دیگران
مقبول نیست.
از این رو باید تمامی اعمال حسنه ما چه واجب و چه مستحب با سنت و
روش پیشوایان دین سازگار و منطبق باشد. بنابراین آشنایی با سنت و سیره اولیاء و
اصول یک زندگی هماهنگ با دین ضروری است.
د) مال حلال :مال حلال و پاک، دیگر عامل
قبولی عمل است. در روایتی پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرمایند:
عبادت توأم با حرام خواری چون ساختمانی است بر روی شن.(2) و در روایت دیگری فرمود که خداوند را فرشته ای
است که هر شب ندا می دهد: هر کس مال حرامی را بخورد نه نافله ای از او پذیرفته می
شود و نه فریضه ای.(3)
ه) شوق و استمرار در عبادت، معیار دیگری
برای قبولی اعمال است. هر کس از عبادت لذت می برد و شوق مستمر به انجام آن دارد
نشانه پذیرفتن شدن عبادات اوست.
2 .بدون شک پاره ای از گناهان اعمال عبادی ما را
از بین می برند. مثلا شرک به خدا، چنان که در قرآن کریم سوره زمر آیه 65 آمده است،
تمامی اعمال نیک فرد را از بین می برد. غیبت، تهمت، ربا خوردن، ... همچنان که اعمال
حسنه و نیک، گناهان را نابود می کند.(4) امّا این چنین نیست که هر گناهی اعمال نیک
انسان را حبط و نابود کند. بنابراین اجتناب از گناهان کبیره موجب می شود که خداوند
گناهان صغیره فرد را ببخشد(5) و اعمالش را از نابودی حفظ کند.
3. جلالت و
عظمت و کبریایی خداوند و در مقابل کوچکی، کم علمی، و کم توانی بنده اقتضا می کند که
همواره خود را در مقام تقصیر و کوتاهی ببیند و هرگز به اعمالش نبالد و عجب
نورزد.
بنده هر چه هم در اخلاص و شرافت عمل بکوشد باز نمی تواند آن گونه که
شایسته و زیبنده خداست او را اطاعت و عبادت کند. از این رو باید همواره خود را مقصر
و اعمال خود را کم مقدار و ناچیز بداند. و به این امر در مقام گفتگوی قلبا و لسانا
با خدا اعتراف کند. چنان که پیامبر بزرگوار هماره در مقام مناجات با خدا می فرمود:
خدایا آن گونه که حق معرفت توست تو را نشناختیم و آنچنان که سزاوار عبادت توست تو
را عبادت نکردیم. هرگز ثنای تو را نتوانم، تو همان گونه ای که خودت را ثنا گفته
ای!
مقصر دیدن خود و کم ارزش یافتن اعمال نیک یک نتیجه مهم دارد و آن رهایی از
کبر و خودپسندی و امید بستن به فضل و رحمت بی کران خداوند در سوره مبارکه یونس آیه
58 می فرمایند: «قُلْ بِفَضْلِ اللّهِ وَبِرَحْمَتِهِ فَبِذَلِک فَلْیَفْرَحُواْ
هُوَ خَیْرٌ مِّمَّا یَجْمَعُونَ». ای پیامبر بر بندگانم به فضل و رحمت من شادمان
باشید که از همه آنچه از اعمال نیک گرد آورده اید بهتر است. نازیدن و دلخوش بودن به
اعمالی که معلوم نیست چه مقدار ارزش داشته باشند شرط خردمندی و ایمان نیست! باید تا
حد توان در انجام عمل صالح کوشید و همه چیز را به فضل و رحمت بیکران خدای مهربان
واگذار کرد.
پاورقی:
1. جامع الاخبار، ح337 و 947.
2. عده الداعی: 141.
3.
عده الداعی: 140.
4. إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ
السَّیِّئَاتِ... هود:114.
5. إِن تَجْتَنِبُواْ کبَآئِرَ
مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکفِّرْ عَنکمْ سَیِّئَاتِکمْ وَنُدْخِلْکم مُّدْخَلاً
کرِیمًا. نساء:31.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر :
1-رشد ، علی صفایی حایری ، انتشارات لیله القدر ، قم
2-صراط ، علی صفایی حایری ، انتشارات لیله القدر ، قم
3-کیمیای محبت ، محمد محمدی ری شهری ، انتشارات دارالحدیث ، قم
4-عاقبت بخیری ، احمد عابدی ،انتشارات راه فردا
5-سایت تبیان
http://www.tebyan.net/newindex.aspx?pid=202938
6-سایت باشگاه خبرنگاران جوان
